Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу 126 гишүүнтэй парламент бүрдүүлэхэд шинэ, залуу гишүүд урд өмнө байгаагүйгээр нэмэгдсэн. Тэдний нэг болох УИХ-ын гишүүн Х.Баасанжаргал уралдаанч хүүхдүүдийн эрхийг хамгаалах, “Огцрох амархан” жагсаалын үеэр олон нийтийг төөрөгдүүлж байсан мэдээллийг сорих, шинэ Засгийн газрын танхимыг бүрдүүлэхэд 30 хувийн хүйсийн квот хэрэгжүүлэхийг уриалах зэргээр зарчмын шаардлагуудыг нэхэж, үзэл бодлоо хурцаар илэрхийлж ирсэн билээ. Бид Х.Баасанжаргал гишүүнийг “Өрөөний зочин” буландаа урьж, цаг үеийн сэдвээс гадна цаашдын төлөвлөгөөнийх нь талаар ярилцлаа. 

-Юуны түрүүнд цаг үеийн асуултаасаа яриагаа эхэлье. Ерөнхий сайдыг Засгийн газраа бүрдүүлэхдээ сайд нарын  30 хувийг эмэгтэйчүүд байлгаач ээ гэсэн санаачилгыг Та манлайлж ажилласан. Гэтэл хуульд заасан 15 хувьдаа ч хүрсэнгүй, хоёрхон эмэгтэй сайдтай үлдлээ… 

-Би энэ акцаас хэдэн сургамж авлаа. Нэгдүгээрт, бид ерөөсөө процесст анхаардаггүй юм байна. Жишээ нь, хүйсийн квотоо хангахгүй бол яах вэ, хангахын тулд яах вэ? Энэ чинь хуулиар хүлээсэн үүрэг нь учраас Ерөнхий сайд томилогдмогц албан ёсны институцүүд ажиллаасай гэж найдаж байсан л даа. Тухайлбал, УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хороо гэж байгаа. Тэгээд танхим бүрдүүлснийх нь дараа 30 хувь болго гэж болохгүй, яг энэ завсрын үед шаардах нь хууль зүйн хувьд боломжтой байсан. Гэвч Хүний эрхийн дэд хороогоо хуралдуулах гэсэн ч даргын дэргэдэх зөвлөлийн хурлаар заавал орж, албан ёсны товд орсон байж хуралддаг учраас чадсангүй. Хамаг юм яаралтай горимоор явж байсан. Хоёр дахь механизм нь улс төрийн намын эмэгтэйчүүдийн байгууллага өөрөө Удирдах зөвлөлдөө хандвал яасан юм бэ гэж үзлээ. Гэтэл үүнийг олон удаа сонгогдсон эмэгтэйчүүд ахалдаг учраас өөрсдөө сайд болох гээд байна гэсэн хардлагаас ямар ч хүйсийн квот хүчгүй болчих юм билээ. Илүү улс төрийн зорилгоор мушгигдаад, институц ажиллаж байна гэж огт харахгүй юм байна гэж ярилцацгаасан. Ингээд хоёр дахь албан ёсны механизм ажиллаж чадаагүй. Тэгээд гурав дахь нь Жендэрийн үндэсний хороо. Би тэднийг мэдээлэлтэй учраас асуудалд анхаарна гэж найдсан, гэхдээ айхтар шахалт үзүүлээгүй. Ингээд хувь гишүүнээрээ гараад, гарын үсэг цуглуулах зам л үлдсэн. Үүнээс үүдсэн хоёр дахь сургамж юу вэ гэвэл хувь гишүүн ийм зарчим, үнэт зүйл ярихаар илүү хувь гишүүнтэй нь холбож наагаад нөгөө үндсэн гол мессеж маань, зарчмын асуудал маань сарнидаг юм байна. Би бол сая хаширлаа, институцүүдээ дахиад жаахан шахчихсан бол арай дээр байсан юм болов уу гэсэн мэдрэмжтэй л байж байна. 

Гурав дахь сургамж нь жендэрийн квотын асуудлыг зөвхөн эмэгтэйчүүд ярих биш, эрэгтэйчүүдтэйгээ хамтрах нь илүү үр дүнтэйг ойлголоо. Энэ удаа анзаарсан байх, чуулган дээр зөвхөн эмэгтэйчүүд биш, С.Эрдэнэболд, М.Ганхүлэг зэрэг залуу, эрэгтэй гишүүд нэхээд, шаардаж байгаа нь маш их хүч нэмсэн. Тиймээс цаашид ийм акцыг хамтарч, төлөвлөж хийх нь оновчтой юм байна.

Хамгийн гол нь манай хуульд хариуцлагын механизм дутмаг байна. Жендэрийн квот зөрчсөнөөр ямар ч хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Зөвхөн УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуульд л квот хангахгүй бол намыг бүртгэхгүй гэсэн заалт бий. Үүний үр дүнд УИХ-ын сонгуульд энэ хөшүүрэг ажиллаж эхэлсэн. Харин орон нутгийн сонгууль болон Засгийн газрын түвшинд ийм хариуцлага тооцох механизм алга. Жишээ нь, Хөвсгөл аймагт АН квот хангахгүйгээр нэр дэвшүүлсэн ч яаж ч чадахгүй байгаа юм. Энэ нь бусад аймагт муу жишиг болж, “Тэд тэгж болоод байна шүү дээ” гэх хандлагыг бий болгосон. Тухайн үед би сонгуулийн хуулийн ажлын хэсгийг ахалж байсан. Тиймээс квотын заалтыг орон нутагт ч хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж үзэж, тас бариад явсан л даа. 

Бидэнд хуулийн хөшүүрэг яах аргагүй хэрэгтэй байгаа юм. Үүн дээр би бас улс төр судлаачдаас тусламж хүсмээр байгаа л даа. Бусад улс орон энэ тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэдэг юм бэ? Одоо Ерөнхий сайдыг огцруулна гэж мэдээж байхгүй. Гэхдээ квотоо биелүүлэхээс аргагүй байдалд оруулах ямар механизмууд байж болох вэ? Тэрийг улс төрийнхнийг судлаад өгөөч гээд гуйгаад л байж байна. Тиймээс улс төрийн намуудын дэргэдэх судалгааны байгууллагууд, тинк танкууд, дотоод хяналтын байгууллагуудаар дамжуулан нөлөөллийн ажил хийх нь чухал юм байна гэж бодсон. 

-Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хуулийг 2011 онд баталсан, одоо хуульд өөрчлөлт оруулах, Таны ярьсан хариуцлагын механизмыг тусгах хэрэгцээ байна уу? 

-Хэрэгтэй, мэдээж хэрэгтэй гэдэг нь ойлгомжтой. Сая хэдүүлээ сайн сургамж авлаа. Тэгэхдээ хэзээ вэ, яаж вэ гэдгийг төлөвлөх ёстой. Энэ нь нийгмийн шаардлага юм аа гэдгийг ойлгуулж, дээрээс нь улс төрд цагийг нь олно гэдэг чинь бас их чухал юм байна. Яг нөгөө хувьсгалын тохироо бүрдэнэ гэдэг шиг. Магадгүй сонгууль дөхүүлж байгаад та нар эмэгтэй сонгогчдын өмнө очоод хэлэх үггүй болно шүү ч гэдэг юм уу. Сая бол зүгээр парламент дотор л ярьснаас биш өөрөөр үүнийг биелүүлэхээс өөр аргагүй байдалд оруулсан тийм цаг үеийн нөхцөл байдал Ерөнхий сайдад мэдрэгдсэнгүй л гэж харлаа. 

-Үүн дээр иргэний нийгмийн байгууллагууд ч юм уу, хэн яаж оролцоосой гэж Та бодож байна вэ? 

-Э.Гэрэлт-Од багш нэг тайлбар пост бичсэн байсан. Улс төр гэдэг өөрөө шинжлэх ухаан. Тиймээс улс төрийн шинжлэх ухааны талаас нь, жишээ нь, эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо нэмэгдэх нь улс төрийн намдаа ямар ач холбогдолтой, парламентдаа ямар нөлөөтэй, Засгийн газрын легитим чанарт ямар ач холбогдолтой вэ гэдгийг тайлбарлах хэрэгтэй байна. Улстөрчдөд яг өөрсдийнх нь логикоор, улс төрийн шинжлэх ухааны өнцгөөс нь хэлж өгөхгүй бол зүгээр эмэгтэйчүүд л өөрсдийнхөө төлөө шаардаад байна гэдэг хандлагатай л болчихож байгаа юм. “Та үүнээс яг юу хожих вэ?”, “Танд ямар улс төрийн кредит бий болох вэ?” гэдэг өнцгөөс нь тайлбарлаж ярих нь илүү үр дүнтэй байх болов уу.

Тийм болохоор улс төр судлаачид энэ тал дээр илүү гарч ирвэл их хэрэгтэй байсан. Их сургуулиудын улс төр, нийгмийн ухааны тэнхимүүд, МУИС-ийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээлэн гэх мэт судалгааны институцүүд албан ёсоор байр сууриа илэрхийлдэг, дүн шинжилгээ хийдэг, бодлогын сануулга өгдөг бол хэрэгтэй байна.

-Хуульчдын өдрийг тохиолдуулаад О.Номинчимэг гишүүн Та хоёр өглөөний уулзалт зохион байгуулж эхэлсэн. Ямар зорилготой уулзалтууд юм бол? 

-Гол зорилго нь хуульчдын оролцоог парламентад илүү нөлөөтэй, хүчтэй болгоё гэсэн санаа. Мэдээж одоо байгаа хуульч гишүүдээр дамжих байх. О.Номинчимэг гишүүн бид хоёр байгаа дээрээ ийм албан ёсны систем бий болчихоосой гэж бодоод байгаа юм. Гэхдээ бидний дараа хуульчид оролцож чадахгүй болчихвол утгагүй байхгүй юу, үлдээж байгаа өв болохгүй. Тийм болохоор яг энэ албан ёсны, хуульчид, шинжлэх ухаанчид оролцох боломжтой сувгийг зөв угсарч нээх хэрэгтэй гэж бодоод байгаа. Тэр утгаараа “Холбон тоглогч” гэдэг нэртэйгээр энэ уулзалтыг цуврал болгон хийж, хуульчдын дуу хоолойг парламентад оруулах албан ёсны суваг нээж байгаа юм.

Одоогийн байдлаар хуульчдын парламент дахь оролцоо ихэнхдээ ажлын дэд хэсэгт орох хэлбэрээр л явж байгаа. Шүүгч, прокурор зэрэг төрийн байгууллагад ажилладаг хүмүүс бол ажлаасаа чөлөөлөгдөөд, цалинтайгаар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна. Гэтэл хуульч, өмгөөлөгчид сайн дураараа оролцож байгаа учраас цалингүйгээр хуулийн төсөл дээр ажиллаж байгаа. Мэдээж хүн болгон амьдралтай, ажлынхаа хажуугаар өдөр бүр ирж чадахгүй. Харин төрийн байгууллагынхан бол даалгавар аваад ирж байгаа учраас ямар ч асуудалгүй оролцоно. Ингээд дэд хэсэг дээр санал хураалт явагдаад, маргаантай заалтуудыг хэлэлцэхээр яалт ч үгүй төр талдаа шийдвэрүүд гараад байна. Үндсэн концепц нь ингээд төрийн талдаа гарчихаад байгаа юм. 

Хууль гэдэг чинь хүний эрхэд ээлтэй байх ёстой. Гэтэл хүний эрхийн тал дээр ажилладаг иргэний нийгэм, хуульчид, өмгөөлөгчдийг энэ дотор илүү биш юм аа гэхэд эн тэнцүү оролцдог соёл, механизмыг бүрдүүлэхгүй бол бид нэг их зүйл хүлээгээд хэрэггүй ч юм шиг санагдсан. Сая хэд хэдэн хуулийн төсөл дээр ажиллахдаа энийг л өөрчлөхгүй бол болохгүй юм байна гэж харлаа л даа.

-Ер нь хуульчаар ажиллахдаа мэргэшсэн Таны туршлага  хууль тогтоолын төсөл боловсруулах, энэ хоорондын уялдааг хангахад ямар байдлаар тусалж байна? 

-Би бол цэвэр практикийн хүн. Өмгөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа хууль өөрөө болохгүй бол, хуулиас болоод хүн хохирч, хүний эрх хязгаарлагдаж байвал тухайн кэйсээ дуусгахаас гадна бодлогын асуудлууд дээр идэвхтэй оролцох ёстой гэдэг “хэнээтэй” талдаа хүн л дээ. Тэр маань одоо бол их хэрэг болж байна. Би залуу өмгөөлөгчдөд “Та нар нэг хэрэг дээр ажиллаж байгаа бол тэндээсээ сургамж аваад, тэр сургамжаа заавал бусадтайгаа хуваалцаж бай. Тэгээд энэ хууль чинь яаж өөрчлөгдөх ёстой юм бэ гэдгээ заавал ярилцаж бай” гэж хэлдэг. Харин улс төрд орж ирээд юу ойлгосон бэ гэхээр мэргэжлийн хуульчдын байр суурийг, Хуульчдын холбоо юу гэж байна гэж асуудаг хүн байхгүй юм байна. Сошиалаар зарим хуульч жиргэсэн байна лээ гэдэг яриа л явдаг. Тэгэхээр нэгдсэн дуу хоолой байхгүй бол улстөрчид зүгээр л улс төрийн шийдвэрээ гаргаад явчихаж байна.

Гэтэл парламент дээр улс төр, хууль хоёрын холимог шийдвэрүүд яваад байгаа шүү дээ. Би бол бараг 70 хувь нь хуулийн шийдвэр байна гэж хардаг. Тийм учраас хуульчдын оролцоо маш чухал. Тэгээд хуульчдын дуу хоолойг сонсоогүй, эсвэл хуульчдын эсэргүүцэж байгаа хуулийг баталж чадахааргүй хэмжээнд л аваачих ёстой гэж боддог. Тэгж мөрөөддөг гэх юм уу.

-Шүүхийн хараат бус байдлыг баталгаажуулах, хууль дээдлэх ёсыг чандлан сахихын тулд өнөөдөр ямар сорил, бэрхшээл тулгарч байна вэ? Үүнийг шийдвэрлэхэд Та яаж хувь нэмэр оруулж байгаа вэ?

-Яг одоо миний харж байгаагаар хамгийн том сорил бол төсөв байна. Шүүх эрх мэдэл, Засгийн газар, парламент гурав чинь төрийн гурван өндөрлөг шүү дээ. Гэтэл Засгийн газар өөрөө төсвөө барьж ирээд парламентаар батлуулдаг, шүүх эрх мэдлийн байгууллага Засгийн газраар дамжиж төсвөө батлуулдаг. Тэгэхээр энэ чинь өөрөө эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдлыг жинхэнэ утгаар нь бий болгож байна. Үндсэн хуулиараа эрх мэдэлтэй гэсэн боловч эдийн засгийн эрх мэдлийг нь өгөхгүй байгаа юм. 

Өмнөх парламентын үед Шүүхийн тухай хууль дээр төсвөө боловсруулаад Хууль зүйн байнгын хороогоор хянуулсны дараа Засгийн газар тэрийг бууруулахгүйгээр үндсэн төсөвтэйгээ оруулж ирэх заалт орсон. Энэ өөрөө их том дэвшил байлаа. Гэвч намрын чуулганаар төсөв хэлэлцэхэд энэ заалтаа биелүүлээгүй. 

ХЗБХ-гоор орчихсон хэмжээгээр биш, Сангийн яам бууруулчихаж байгаа юм. Тэрийг бол би тас эсэргүүцсэн шүү дээ. Гэтэл Сангийн яам байгууллага болгон ингэх юм бол төсөв хэцүүднэ, ер нь энд тэнд байгууллагын хууль дээр суусан заалтуудыг хүчингүй болгох ёстой гэхээр хүмүүс тэрийг байгууллагын амбийц гэж хараад алга ташаад байгаа юм. Шүүх эрх мэдлийн байгууллагын эдийн засгийн баталгааг хангах ёстой. Энэ хуулийг бид нар хэрэгжүүлэх ёстой гэдэг дээр бол би байр сууриа маш тодорхой илэрхийлж байгаа, илэрхийлсээр ч байх болно.

Дараагийн асуудал бол Засгийн газар, парламент хоёр өдөр тутмын харилцаатай, сайд нар нь хүртэл энэ танхимаас гаралтай хүмүүс байхад шүүх эрх мэдлийн байгууллага аягүй алс, ангид байгаа юм. Шүүх хараат бус байх ёстой гээд хуулийн салбарынхан улстөрчдөөс зугтаад байдаг. Гэхдээ энд зугтах биш, зөв харилцах механизм хэрэгтэй байна. Тэгэхээр энэ хооронд албан ёсны харилцааны соёлыг хөгжүүлэхгүй бол харилцан ойлголцол алга. Энэ нь бодит шийдвэрүүдэд сөргөөр нөлөөлж байна.

Жишээ нь төсөв батлах үед бүх төрийн байгууллагын томилолтын зардлыг 50 хувь бууруулсан. Энэ нь хуулийн байгууллагуудад шууд сөргөөр нөлөөлнө. АТГ гэхэд 21 аймагт салбаргүй. Цагдаа, прокурор ч гэсэн яг л томилолтоор, аймаг, сум руу явж гэмт хэргийг шалгадаг. Бичиг хэргийн зардал ч ялгаагүй. Яг цаасан дээр явдаг ажил хийдэг хүмүүс шүү дээ хуулийн салбарынхан чинь. Ингээд шүүх эрх мэдэл чинь өөрөө ийм тусдаа, бие даасан Үндсэн хуулийн том институцийн төсвийг бусад төрийн байгууллагатай адилтгаад хасаад байж болохгүй. Тиймээс би ядаж нэг гишүүнийхээ хувьд дотроос нь зөв ойлголт өгчих гээд хичээж л байна. 

-Энэ парламентад урд өмнө байгаагүйгээр шинэ, залуу гишүүд орж ирсэн. Та тэдний нэг гэдгийн хувьд УИХ-ын гишүүн болоод нэг жилийн хугацаа өнгөрөхөд ямар сэтгэгдэлтэй байгаа вэ? 

-Ер нь бол шинэ гишүүд олон байгаа учраас нэг тийм гоё инерц бий болсон. Өөрчлөлтийн мэдрэмж их байна. Ялангуяа соёлын, харилцааны, хандлагын хувьд өөрчлөлтүүд гарч байгаа нь мэдэгдэж байгаа. Харин төрийн байгууллагууд, төрийн албан хаагчид бол биднийг шууд улстөрч л гэж хардаг. Улстөржиж байна, пи ар хийж байна гэж хараад байхаар нэг тийм үл үзэгддэг хэрнээ мэдрэгддэг, ажилд шууд нөлөөлдөг юм байна. Ёстой нөгөө хэвшмэл ойлголт л юм даа. 

Тэгээд  дараа дараагийн улс төрийн сонгуульд яаж орох вэ гэдгээ бодох юм бол би ерөөсөө өөрийнхөө хийе гэж бодсоноо хийж чадахгүй болох юм билээ. Жишээ нь би 2028 онд орон нутгаас нэр дэвшинэ гэвэл хурдан морь, уралдаанч хүүхдүүдийн эрхийн асуудлаар ярьж чадахгүй л болчих байхгүй юу. Тэгэхээр манай гишүүд ярихгүй байхаас аргагүй болчихоод байгаа юм. Тэр хүн чинь улс төрийн урт хугацааны карьераа бодож байна шүү дээ. Сонгогчид зөвөөр хүлээж аваагүй цагт зарим асуудал үнэхээр шийдэгдэхгүй юм байна. 

Тэгэхээр би бол одоо 2028 оны тухай бодохоо больсон. Тухайн үед юу болох нь болог. Харин одоо байгаа хугацаандаа хийе гэж бодож байгаа зүйлсээ сайн хийе. Чадахгүй ч байсан яах вэ, гэхдээ дараагийн хүмүүс ирэхэд хөрс нь тавигдсан, хүмүүс ойлгодог болчихсон байгаасай гэж хүсэж байна. Хамгийн гол нь, нөгөө хэвшмэл ойлголтуудыг өөрчлөхгүй бол хууль баталсан ч хэрэгжихгүй юм байна гэдгийг ойлгосон.

Өнөөдөр 15%-ийн квоттой хуультай мөртлөө бүр 15%-даа ч хүрэхгүй байна шүү дээ. Энэ бол хууль хэрэгжихгүй байгаа хамгийн том жишээ. Тэгэхээр энэ бол зүгээр нэг эрх зүйн асуудал биш, соёлын, хандлагын асуудал. Яг л халдварт өвчин шиг нэгээс нөгөөд халддаг, тэгж байж өөрчлөгддөг. Тиймээс би энэ талаасаа, бүлэг дотроо, залуу гишүүд дундаа, өдөр тутмын чат, ярилцлага, хуралд хэлсэн үг зэргээрээ нөлөөлөх гэж хичээж байгаа. 

-Тэгэхээр үлдсэн гурван жилийн хугацаандаа ямар гол чиглэлүүд дээр анхаарч ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа вэ? 

-Хүний эрхийг хангах үндэсний хоёрдугаар хөтөлбөрийг ямар ч байсан энэ хугацаанд батлуулах дээр манлайлж ажиллана. Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас төслийг өргөн барьж, УИХ-аар хэлэлцүүлэх ёстой. Энэ бол Монгол Улсын хүний эрхийн чиглэлээр баримтлах нэгдсэн бодлогын баримт бичиг. Анхны хөтөлбөр 2003 онд батлагдсан. Тухайн үед Б.Чимид багш энэ хөтөлбөрийг 20 жилийн дараа заавал шинэчилнэ гэж харж боловсруулсан юм билээ. Жишээ нь, Б.Чимид багш цаазын ялыг хална гэж бичиж байсан бол 10 гаруй жилийн дараа тэр нь халагдаж байсан. Тэгэхээр энэ чинь өөрөө аягүй чухал баримт бичиг. Хөтөлбөрийг 10 жилийн хугацаанд мөрдөх бөгөөд үүнийг батлуулснаар хүний эрхийн салбарт тогтвортой, тууштай бодлого хэрэгжүүлэх суурь тавигдана гэсэн үг. Тэгээд 10 жилийн хугацаанд ямар ч Засгийн газар, ямар ч хүн сайд болсон хүний эрхийн хувьд тэнд хүрэх ёстой гэсэн тийм жанжин шугамтай болгоод авъя.

Хоёрдугаарт, миний хувьд хамгийн том аженда гэвэл хүүхдийн эрх, хүүхэд хамгааллын асуудал. Бид хүүхдээ хамгаалж чадахгүй байгаа гэдгээ хүлээн зөвшөөрөхөөс айдаг. Хүүхдэд хайртай ч юм шиг, үгүй ч юм шиг, тийм нэг хоёрын хооронд хандлагатай л байна. Нэг л их хүүхдийн баярт зориулсан арга хэмжээ зохиогоод, жинхэнэ системийн өөрчлөлт хийхгүй. Энэ тал дээр Өвөрхангай аймагт хүүхэд хамгааллын анхан шатны моделийг хэрэгжүүлэх ажил эхлүүлээд дөрөв, тав дахь жилтэйгээ золгож байна. Хуульчид нэлээд оролцоотой байгаа. Энэ нь зүгээр нэг төсөл биш, орон нутгийн өөрсдийн санаачилга байсан учраас аажуухан, гэхдээ органикаар явж байгаа. Би Өвөрхангайнх биш шүү. Яг ийм санаачилга гаргах аймаг эрж хайхад Өвөрхангай л гаргасан гэсэн үг. Тухайлбал, анхан шатны нэгж дээр хүүхэд хүчирхийлэлд өртөхөд хэн юу хийх ёстой вэ, цагдаа, прокурор ямар үүрэгтэй байх, сумын Засаг дарга төсөвтөө яаж суулгах, хуульд ямар өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлага байна гээд ийм байдлаар бүх шатанд үүрэг, хариуцлагын тодорхой байдал бий болгох загвар. Би өөрийнхөө гишүүний цалингаас энэ ажлыг дэмжих, шаардлагатай зардлыг нь гаргах байдлаар ажиллаад явж байгаа. Энэ дөрвөн жилдээ тогтвортой, үр дүнтэй хүүхэд хамгааллын модель угсарч чадвал гээд л зорьж байна.

Гуравдугаарт, Байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээ гэхээр бүгд уул уурхай, нөгөө том төслүүдтэйгээ л холбоод ойлгодог. Гэтэл уул уурхай, зам, хот байгуулалт зэрэг томоохон бүтээн байгуулалтууд манай уламжлалт амьдралын хэв маягтай маш их зөрчилдөж байгаа. Тиймээс зөвхөн байгаль орчны биш, нийгмийн болон соёлын нөлөөллийн үнэлгээг урьдчилан хийдэг болох эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх ёстой. Орон нутгийн иргэд, малчид шинэ төслийг эсэргүүцэж байгаа нь ихэнхдээ мэдээлэлгүй байдал, оролцоо үгүйлэгдэж байгаагаас болдог. Харилцан ярилцаж, ойлголцдог, зөвшилцдөг эрх зүйн суурь тогтолцоо бий болгох нь том төслүүдийг гацаах бус, харин хамтдаа урагшлуулах үндэс болно. Нөгөө уул уурхай ярьдаг Б.Уянга гишүүн болон байгаль орчны чиглэлээр ажилладаг бусад гишүүдтэй нийлж, энэ эрх зүйн өөрчлөлт дээр хамтран ажиллахаар байна.

Дөрөвдүгээрт, миний хүссэн хүсээгүй орсон чухал нэг ажил бол төрийн албан хаагчийн ёс зүйн асуудал. Ёс зүйн тухай хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэгт орж, яг одоо ажиллаж байна. Энэ нь өөрөө маш өргөн хүрээтэй, нарийн зохицуулалт шаардсан том ажил. Яг эдгээр асуудал дээрээ л илүү төвлөрч ажиллая гэж бодож байгаа. Тэгэхгүй бол барагдахгүй юм билээ. 

-Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд ямар чухал ажлуудыг гараасаа гаргачихлаа гэж бодож байгаа вэ? 

-Яг айхтар гараас гарчихсан ажил үнэндээ байхгүй байна. Харин нөгөө Хүний эрхийг хангах үндэсний хоёрдугаар хөтөлбөрийн маань явц сайн байгаа. ХЭҮК хоёр жил гаруйн хугацаанд боловсруулаад, Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд хүлээлгэж өгсөн. Яам ч бас шахаж, төслөө гаргаад, одоо манай УИХ-ын ажлын хэсэг дээр ирсэн. 

Хүний эрх, дэвшилт бодлогын хүрээлэнд байхдаа хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиудад ямар заалтууд хүний эрх зөрчиж байгааг системтэй харуулсан судалгаа шинэчилж хийгээд дуусгасан. Одоо тэрийгээ бид УИХ-ын даргад албан ёсоор хүлээлгэж өгөөд, гишүүд энэ материалыг бодлого боловсруулахдаа ашиглаасай гэж хүсэж байна. 

Намын бүлгийн дотоод дүрэм журам дээр бас ажиллаж байна. Ер нь улс төрийн намуудын бүлгийн дүрэм хаалттай, олон нийтэд ил биш. Шийдвэрүүд хаалганы цаана гарч байгаа. Энэ нь өөрөө ил тод байдлын эсрэг юм. Тиймээс дүрмээ хэрхэн шинэчлэх, ил тод болгох вэ гэдэг дээр ажиллаж, Германы СДН-ын дүрмээс судалъя гээд, тэд нар маань орчуулж өгөөд, ингээд л процесс явж байна. Тэгээд бас хэд хэдэн судалгааны ажлууд эхэлчихсэн. Тухайлбал, аутизмын хүрээний эмгэгтэй хүүхдүүдийн эрхийн асуудал дээр суурь судалгаа хийгээд дуусаж байгаа. Хар тамхины хэрэглээ өсвөр үеийнхний дунд ямар замаар тархаж байгаа, ямар хуульд суулгах шаардлагатай вэ гэх зэрэг. Хэрэглээ өндөр байна гэж дүгнэхээс илүүтэй ямар сүлжээ, хэрэглээний хэв маяг байна гэдгийг мэдэх шаардлагатай. Ингэж байж л зөв хууль боловсруулна. Ер нь би нэлээд зууралддаг хүн л дээ. Суурь, системийн өөрчлөлт гэдгээр харах гэж хичээдэг. Өдөр тутмын завгүй байдал дунд аливаа ажлыг гүнзгийрүүлж хийхэд бэрх. Гэхдээ үнэхээр хэрэгтэй гэж үзсэн зүйл дээрээ тууштай ажиллаж байна.

-УИХ-ын гишүүний ажлын ачаалал хэр байдаг юм байна? 

-Анх гишүүн болсны дараа туршлагатай парламентч хүн хэлж байсан. “Ажилтай байя гэвэл ажил дуусахгүй их, ажилгүй байя гэвэл юу ч хийхгүй байж болно. Бүгд өөрөөс чинь шалтгаална” гэж. Тэр яг үнэн юм билээ. Тийм ч юм хийчих юм сан, ийм ч юм хийчих юм сан гээд байвал ерөөсөө өндийхөөргүй талдаа болчих гээд байна. Хуралдаа ч суухгүй, юунд ч оролцохгүй байя гэвэл яах ч үгүй. Зөвхөн нөгөө сонгуулийн үедээ гарч ирээд, сонгогчдодоо л зориулсан юм хийгээд явдаг хүмүүс байна. Одоо манайд чинь тав, зургаан удаа сонгогдсон хэрнээ нэг ч хуулийн төсөл санаачлаагүй гишүүн ч байх жишээтэй. Тэгсэн хэрнээ аймаар рейтинг сайтай. 

Тэгэхээр уг нь ажлаа аягүй сайн төлөвлөөд явах хэрэг гарна. Тэр бас хүндрэлтэй байна. Өмнө нь би уулзалтаа 14 хоног, сар сараар төлөвлөчихдөг байсан. Харин одоо ирэх долоо хоногийн хуралдааны тов Баасан гарагийн орой л гарч ирдэг. Тэгэхээр би ирэх долоо хоногт хурал, уулзалт төлөвлөчихсөн ч гэсэн өөрчлөгдөхөөс өөр аргагүй болно. Энэ зөвхөн гишүүдийн ч асуудал биш. Хуралдааны тов Баасан гарагт гарахаар чинь тэр хуралтай холбоотой яамд, тамгын газрууд, агентлагуудад ажилладаг хүмүүс бэлэн байх хэрэгтэй. Тэгэхээр дахиад цаашаа тэдний ажил төлөвлөгөөгүй, бүр цаашлаад хувийн хэвшлийнхэнд ч нөлөөлж байна. Бидний календарь, төлөвлөлтийн систем үндсээрээ буруу явж байгаа юм. Тэгээд Б.Баасандорж даргаас эхлээд хүмүүст долоо хоногоор ажлаа төлөвлөдөг парламент дэлхийн хаана ч байхгүй, сараар биш юм аа гэхэд хоёр долоо хоногоор төлөвлөе гээд хэлэхээр нэмэргүй. Тэгэхээр ийм юмыг ганцаараа биш, бусад гишүүдтэйгээ нийлж л ярих хэрэгтэй юм билээ. Угаасаа УИХ-ын дэгийн тухай хуульд долоо хоног тутам хуваарь батална гээд заачихсан. Гэхдээ бид тэр хуулийг өөрчилж, 14 хоног эсвэл сараар төлөвлөдөг болголоо гэхэд тэрийг хэрэгжүүлэх ямар ч бэлтгэл алга. Хууль санаачлаад ч нэмэргүй. Нэг юмыг өөрчлөхөөс өмнө дагалдах бүтэц, ойлголт, механизм нь өөрчлөгдөх ёстой. Тэгж байж л ажил болно. Би ер нь тэгж л хардаг. 

-Төрийн ордонд хүүхэд оруулдаггүй байсныг Та бас хэлж байсан. Одоо хүүхдийн өрөөтэй болчихлоо. Тэрний үр дүн хэр гарч байна даа?

-Манайхан маш сайн ашиглаж байгаа ш дээ. Одоо хар л даа, хоёр ч хүүхэд байж байгаа биз? (утасныхаа камерыг харуулав). Нэг хүү “Би энэ өрөөний байнгын үйлчлүүлэгч болсон” гэж хэлсэн. Өмнө нь хичээлээ тараад, хашааны гадаа ээжийгээ хүлээгээд даардаг байсан, заримдаа ээж нь ус авчирч өгдөг гэж ярьж байсан. Тийм харгис байсан байхгүй юу. Тэгээд нэлээд хэдэн сарын дараа л нэг юм хүүхдийн өрөөтэй болж байгаа ш дээ. Тухайн үедээ миний уулзсан ихэнх хүн “Чи чинь УИХ-ын гишүүн хүн”, “Ийм жижиг юмаар улс төр хийхээ боль”, “Нэр хүнд чинь унаж, чамайг балай авгай гэж бодно” л гэж байсан. Тэгэхээр чинь нээрэн л тэгж харагдах юм болов уу гэж өөрийгөө эргэцүүлдэг юм билээ. Эмэгтэй хүний хувьд бүр ч их манипуляцид өртдөг юм байна. 

Дээр нь энэ хүүхдийн өрөөтэй болох журам чинь аль 2018 онд батлагдсан. Бүх төрийн байгууллагуудад чиглэл өгсөн. Гэхдээ Төрийн ордонд одоо л хэрэгжиж байна гэхээр өндөр босготой байгаа биз? Хүүхдийн өрөөгөөр дамжуулж яриад байгаа ч үнэндээ энэ чинь нийгмийн ялгаа улам гаарч байгаагийн илэрхийлэл. Бүх асуудлаа шийдчихсэн, нэг бол аймаар мөнгөтэй хүмүүс л Төрийн ордонд орж ирэх ёстой юм шиг ойлголт тогтчихсон байна. Наад зах нь намайг приустэйгээ хашааны хаалгаар орж ирэхээр заавал харна. Тийм болохоор бид энэ ялгааг алхам тутамдаа, өөрсдийн биеэ авч яваа байдал, үг хэлээрээ эвдэж, ойлгуулах ёстой гэж боддог. Тэгээд л хааяа жийнсэн өмд, футболкоо өмсөөд ороод ирдэг. 

-“Огцрох амархан” жагсаалын үеэр таны чуулган дээр хэлсэн үг их хүчтэй байсан. Энэ жагсаал, ер нь залуусын улс төр, нийгмийн оролцооны тухай та ямар бодолтой байна?

-Аягүй хэрсүү болсон, тэгээд улстөрчид бол тэрийг харж байгаа. Маш сайн үйл явц болсон гэж би хардаг. Бид дандаа үр дүнг яриад, процессыг орхигдуулдаг гэж яриад байдаг маань энэ байхгүй юу. Гэтэл яг энэ жагсаалын явц бидэнд их зүйл зааж, ойлгуулсан. Ний нуугүй хэлэхэд жагсаалын үеэр ордон дотор улс төрчид “Жинхэнэ жагсаал мөн үү?”, “Цаана нь ашиг сонирхол байна уу?” гэж ярьж байсан. Зарим нь бүр “Монголд мөнгөгүй жагсаал гэж байхгүй” гээд л… Тэгээд л бүгдийг нь харддаг. Би тэгэхэд нь “Нотлох баримт чинь хаана байна? Байгаа бол гаргаад ир, тэгвэл итгэе” л гэж байсан. Манай улстөрчид ингээд жагсаал цуглааныг, хэвлэл мэдээллийг мөнгөтэй холбож ойлгох хэвшмэл сэтгэлгээнд автчихсан нь өөрөө маш хортой. Ингэж хардсаар байвал эрх чөлөөний баталгаа алдагдана. 

Ер нь “мөнгө авсан” гэдгийг хэн нотлох вэ гэхээр хүч илүүтэй, эрх мэдэлтэй тал нь нотлох ёстой, тэр нь төр, улстөрчид шүү дээ. Иргэд, залуучууд дээр нотлох үүрэг тохож болохгүй. Тиймээс л М.Нарантуяа гишүүн, Ч.Лодойсамбуу гишүүнд нотол, нотолж чадахгүй бол уучлал гуй гэж хэлээд байсан юм. Эрх мэдэлтэй хүмүүс баримтгүйгээр ийм юм яриад байх нь төрд итгэх итгэлд хортой. Одоо нэг ёсондоо манай охин жагсаалд орж 50 сая төгрөг, би энд суугаад 16 тэрбум төгрөг аваад, аймшигтай баяжих гээд байна ш дээ тээ? (инээв) Тийм байж болохгүй. Энэ чинь өөрөө төрд итгэх итгэлд асар том сөрөг нөлөөтэй. Иргэд парламентад итгэхээ болино, сонгуульдаа оролцохоо болино. Тэгээд сонгуулийн үеэр бид нар мянга залуучуудыг “саналаа өг” гээд уриалаад яах юм бэ? Итгэл байхгүй бол хэн ч сонгуульд оролцохгүй. Тийм болохоор бид алхам тутамдаа болж буй үйл явцыг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Тэгж байж процесс өөрөө зөв явах ёстой. Үүний төлөө л би үг хэлсэн.

Энэ бол зөвхөн нэг жагсаал биш, залуусын улс төр, нийгмийн оролцоог шинэ түвшинд гаргасан, маш соёлтой, хариуцлагатай жагсаал байсан. Хөтөлбөртэй, цагийн хуваарьтай, зохион байгуулалт сайтай. Жагсаал бол айдас төрүүлдэг зүйл биш, эрүүл үзэгдэл гэдгийг харуулсан. 

-Ер нь иргэдийн итгэл буурч байгааг янз бүрийн судалгаа харуулдаг. Ард түмний элчийн хувиар парламент, ардчилсан ёсонд итгэх итгэлийг сэргээхийн тулд УИХ юу хийх ёстой вэ? Та яаж хувь нэмэр оруулж байна вэ?

-Би бол сая 30 гишүүн гарын үсэг зурж, Удирдах зөвлөлдөө шаардлага хүргүүлсэн үйлдлийг хувь нэмэр гэж үзэж байгаа. Энэ бол намын дотоод ардчиллын асуудал. МАН коммунист гэдэг дүр төрхөөсөө, тэр хэвшмэл ойлголтоос салах хэрэгтэй. Бид дотоод ардчилалтай байх, тэрийгээ харуулах ёстой. Бидний энэ алхам бол намаа хорлож байгаа хэрэг биш, харин залуучуудад намын талаар улс төрийн зөв ойлголт өгөх оролдлого гэж харах нь зөв.

Би хувьдаа улс төрийн шинэчлэл хийх шаардлага зайлшгүй гэж үзэж байгаа. Тэгээд ч энэ парламент Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг эерэг байдлаар харуулах маш хариуцлагатай үүрэг хүлээж байгаа юм. Тэгэхээр бид энэ түвшинг аль болох өндөр байлгах ёстой. Ингэж чадвал дараагийн парламентууд улам илүү байхыг хичээнэ. Тэгээд гурав дахь сонгуулийн дараа итгэл найдвар жинхэнэ утгаараа сэргэж, тогтвортой болно гэдэгт би л хувьдаа итгэж байгаа. Улс төрийн судалгаанууд ч энэ чиглэл рүү гардаг юм билээ.

Эндээс бид юу ойлгох ёстой вэ гэвэл, парламентын гишүүд, ялангуяа залуу гишүүд улс төрийн шинжлэх ухааны мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Хэдийгээр бид өөр өөр салбарынх ч гэлээ улс төр өөрөө шинжлэх ухаан. Гэтэл яг энэ тал дээр мэдлэг, дүгнэлт үнэхээр дутуу байна. Тийм болохоор улс төрийн итгэл, оролцоог сэргээхэд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй өгүүллүүд, судалгаа, бодлогын тайлбарууд хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол олон нийт улстөрчдөд итгэхгүй, байнга хардаж, хөндийрсөн хэвээрээ, хоёр тийшээгээ харчихаад байна л даа. Ийм үед улс төр судлаачид, хуульчид энэ дундын орон зайг нөхөж, тайлбар хийж, итгэл төрүүлэхэд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж боддог.

-Парламент дахь эмэгтэй гишүүдийн тоо харьцангуй нэмэгдсэн. Энэ нь УИХ-ын танхимын уур амьсгалд тодорхой өөрчлөлт бий болгож байна уу? 

-Анх орж ирэхэд нөгөө олон сонгогдсон гишүүдийн зарим нь бэлгийн шинж чанартай онигоо, наргиа хийх юм ч гарч байсан. Гэхдээ сүүлийн үед энэ бүхэн мэдэгдэхүйц өөрчлөгдөж, илүү соёлтой хандлага ажиглагдаж байгаа нь шинэ гишүүд олноор орж ирсний үр дүн байх. 

Гэхдээ нийгэм, улс төрийн хүрээнд эмэгтэй хүний ялгаатай хэрэгцээ, нөхцөл байдлыг ойлгох, хүлээн зөвшөөрөх процесс хангалтгүй байна. Эмэгтэй хүн өрөвдүүлэх гээд байна, эсвэл давуу эрх эдлэх гээд байна гэх буруу ойлголт нийгэмд ч, зарим улстөрчдөд ч байсаар байгаа нь өөрөө асуудал. Бид ялгаатай хэрэгцээ шаардлагаа жендэрийн хувьд төдийгүй биологийн хувьд ч ойлгуулах шаардлагатай. Жишээ нь, Ц.Мөнхцэцэг гишүүн охидын ариун цэврийн хэрэглэлийн асуудлыг ярих үед нийгэм ерөөсөө хүлээж аваагүй. Гэтэл охидын хувьд өсвөр насны биеийн өөрчлөлт гэдэг чинь хамгийн гэнэтийн, сэтгэлзүйн хувьд эмзэг үе байдаг. Тэр үедээ ялгаварлан гадуурхалд хамгийн амархан өртдөг. Үүнийг боловсролын орчинд, бодлогын түвшинд авч үзэх ёстой. Гэтэл бид таг чиг, үл тоомсорлосон хэвээр байна. Хэрвээ энэ бүхнийг биологийн ялгаатай байдалтай холбоотой гэж зөв тайлбарлаж, учир шалтгааныг нь ойлгуулж чадвал, хүмүүс ойлгож, дэмжиж эхлэх байх. 

Нөгөөтэйгүүр, улс төрд орсон эмэгтэйчүүд эрэгтэйлэг байх гэсэн оролдлого элбэг байдаг. Эрэгтэйчүүдийн дүрэм, хэв маягаар тоглох гэж хичээх нь их байна. Эрэгтэй хүн шиг хатуу, ширүүн, сэтгэл хөдлөлгүй байх гээд энэ улс төрийн орчин чинь эмэгтэй хүнийг  хувиргадаг юм байна. Тэрийгээ бүгдээрээ болиод, бид бол өөр, бидний хэрэгцээ, байр суурь ялгаатай, гэхдээ энэ ялгаатай байдал маань нийгэмд үнэ цэнтэй гэдгийг л харуулах ёстой юм шиг байгаа юм. Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүд шиг байх гэж хичээх биш, харин өөрийнхөөрөө байх замаар л өөрчлөлт хийх байх. Шинэ гишүүд олноор орж ирсэнтэй холбоотойгоор энэ тал дээр бас тодорхой өөрчлөлт ажиглагдаж байгаа. 

-Ерөнхийдөө “өөрийнхөөрөө байна” гэдгийг Та яг бодитоор харуулж байгаа хүн шүү дээ. Ингэхэд дарамттай юм байх уу?

-Өөрийнхөөрөө байна, үнэнээрээ байна гэдэг чинь айхтар том тав тух байхгүй юу. Нам дотроо ийм юм ярихаар айхгүй байна уу гэдэг л юм. Айх юм алга, алдах ч юм алга. Сонгуульд санаа зовохгүй байгаа болохоор ажлаа тайван, бодсон шигээ хийх боломж бүрдэж байгаа. Энэ мэдрэмж өөрөө маш чухал юм байна.

-Таныг 30 хувийн квотын талаар ярихад сошиал медиагаар нэлээд их дайралт ирсэн үү, тэгж харагдсан. Ер нь улс төрд орсноос хойш энэ байдлыг хэр мэдэрч байна вэ?

-Би ерөөсөө тийм юмыг нь уншдаггүй ш дээ. Нэг талаараа дархлаа суучихсан гэх юм уу. Манай ээж л уншаад, хямраад, санаа нь зовж, нойргүй хоноод байдаг байсан. Одоо бол ээж маань ч бас суралцаж байгаа. Ер нь гэр бүлээрээ л даваад сурч байна. Энэ чинь угаасаа бидний давах ёстой л үйл явц. Эмэгтэйчүүд рүү илүү их шүүмжлэл, дайралт ирдэг гэдэг бусад оронд ч байдаг шүү дээ. Гэхдээ бид үүнд зориулж өөрсдийгөө өөрчлөх хэрэггүй. Зүгээр л “эмэгтэй хүн ийм байдаг” гэдгийг ойлгох, хүлээн зөвшөөрөх хүртэл нь өөрийнхөөрөө яваад л байх ёстой гэж бодож байна. Тэгээд бас нэг зүйлд би их баяртай байгаа. Монголчууд ер нь аливааг их хурдан хүлээж авдаг ард түмэн. Баасан гарагт л намайг “энэ сайд болох гээд байна” гээд яг алчих гээд байсан хүмүүс даваа гараг гэхэд “энэ чинь зарчмын шаардлага байсан юм байна” гээд ярьж эхэлж байна шүү дээ. 

-Цахим орчны иймэрхүү дайралт, заналхийллийг зохицуулах тал дээр Та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Энэ тал дээр аягүй болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Зарим улстөрч сүүлийн үед цахим орчинд хүний эрхийг хамгаалахгүй бол болохоо байлаа гээд яриад л байна. Гэхдээ тэнд маш нарийн зааг бий. Би хувьдаа олон нийтийн өмнө үүрэг хүлээсэн хүн бол олон нийтийн шүүмжлэлтэй эвлэрч, тэвчиж сурах ёстой гэж боддог. Маргаад байх шаардлагагүй. Ямар нэгэн байдлаар нэр хүндэд халдсан бол эрүүгийн хуульд заасан зохицуулалт байж л байна. Гэхдээ зарим улс оронд хувь хүн, бизнесийн нэр хүндийг хамгаалж, харин улстөрчид, нийтийн албан тушаалтнууд өөрсдийгөө ил тодоор тавьж, шүүмжлэлийг хүлээж авах, тэсвэрлэх үүрэгтэй гэдэг талаас нь зохицуулж байна. Би бол тэр талд нь илүү дэмждэг. Ер нь би сэтгүүлчийг шүүхэд өгнө, цагдаад өгнө гэж хэзээ ч боддоггүй. Даах ёстой ачаагаа үүрээд явах ёстой гэж боддог. Мэдээж гэр бүл, хүүхдийн маань асуудал хөндөгдвөл хэцүү. Гэхдээ энэ бол цаг хугацааны л асуудал. Зөвөөр ойлгогдоно гэдэгт итгэдэг. Харин төр энэ эрх мэдлийг ашиглаад үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд халдах оролдлого хийвэл аюултай. Яагаад гэвэл хүч нь төрд байна. Тиймээс бид энэ эрх мэдлийг төрд шилжүүлэх ёсгүй. 

-Цаг гарган бидэнтэй ярилцсанд баярлалаа.